 Արաքսը (նաև ճանաչված իբրև՝ Արազ, Արաս, Արաքսի և
Երասխ) Հայկական լեռնաշխարհի ամենախոշոր գետերից է։ Արաքսն ունի 933 կմ (
որոշ չափումներով 914 կմ) երկարություն, որից 200 կմ կազմում է Հայաստանի և
Թուրքիայի սահմանը։ Հայաստանի գետերի մեծագույն մասը (որոնց ավազանները,
միայն վերցված, կազմում են հանրապետության տարածքի 73,5 տոկոսը) պատկանում է
Արաքսի ավազանին։
Արաքսը սկիզբ է առնում Բյուրակն
(Բինգյոլ) լեռներից բխող բազմաթիվ սառնորակ աղբյուրներից։ Այստեղ նրա ջրերն
ունեն ոչ ավելի 3-3,5 0 ջերմություն։ Այն լեռնաշխարհի միակ գետն է որ
հոսում է լեռնաշխարհի ամբողջ տարածքով: Արաքսն իր տղմուտությամբ զիջում է
ամենաերկար գետ Նեղոսին: Այն վաղնջական ժամանակներից հանդիսացել է հայոց
քաղաքակրթության կարևոր բնօրրաններից մեկը: Արաքսը ջուր է մատակարարել Մեծ
Հայքի, Այրարատ, Սյունիք, Արցախ, Փայտակարան, Վասպուրական նահանգներին, որի
համար այն հաճախ կոչվել է մայր Արաքս: Արաքսի ուղին Արաքսը
իր ծայր վերին հոսանքի շրջանում հոսում է գահավիժումներով և աղմկալից։ Նա
շատ ավելի արագահոս է դառնում, երբ կտրում է Հայկական Պար լեռնաշղթան ու
մտնում Բասենի դաշտը։ Այստեղ նրան է միանում Մուրց (Հասան-կալա) գետը, որից
հետո նա անցնում է Կաղզվանի անձուկ ձորերով և, նոր վտակներ ընդունելով,
աստիճանաբար հորդանում է ու դառնում է ջրառատ գետ, որը մեծ աղմուկով մտնում
է Արարատյան դաշտ։ Այստեղ Արաքսը հոսում է դանդաղ, սակայն Նախիջևանի մոտ
անցնում է զառիվեր, տեղ-տեղ ոլորապտույտ ափերով։ Այստեղ նրա ձախակողմյան
ափը սկսում է նկատելիորեն բարձրանալ՝ աստիճանաբար դեպի նրա հունն իջնող
լեռնաբլուրների շնորհիվ։ Ջուլֆայի մոտ Արաքսը մտնում է խոր և նեղ կիրճ,
այնուհետև կարճ տարածություն վրա կրկին դուրս է գալիս հարթավայր, բայց
Օրդուբադից մի փոքր ներքև երկու կողմերից գետին են մոտենում առանձին
լեռնաբազուկներ. գետի հունն աստիճանաբար նեղանում է, առաջանում են
սահանքներ։ Մեղրիի մոտ գետին են մոտենում Զանգեզուրի և Կարադաղի լեռները,
որոնք տեղ-տեղ ուղղակի կախված են գետահունի վրա։ Սեղմված այդ լեռներով,
Արաքսը հոսում է Մեղրիի հայտնի երկար ու խոր կիրճերով։ Այստեղ Արաքսի ջրերը
խելահեղ արագությամբ զարնվում են ափամերձ ժայռերին, փրփրում և սրընթաց
վազում առաջ՝ մինչև Բարգուշատ և Հագարի գետերի խառնուրդը։
Արաքսի
ստորին հոսանքն անցնում է Մերձկասպյան դաշտավայրով, որտեղ նա միանում է
Կուրին և թափվում Կասպից ծով։ Գետը տարեկան դեպի Կասպից ծով է տանում 3
մլրդ խմ ջուր։
| 